بستر یا محیط کشت به مواد جامدی گفته می‌شود که در کشت‌های بدون خاک مثل هیدروپونیک، به جای خاک استفاده شده و گیاه یا بذر جهت رشد در آن استقرار می‌یابد. از آنجا که این ترکیبات دارای مواد غذایی بسیار کم و در حد موقت هستند، لازم است تا در طول کشت توسط محلول‌های غذایی غنی گردد.

در این نوشته سعی بر آن داشتیم تا یکی از خصوصیات مهم بستر کشت (ساختار فیزیکی) که اثرات زیادی بر موفقیت در تولیدات مربوطه دارد، مورد بررسی قرار گیرد.

ویژگی‌های بستر کشت:

– محلی برای استقرار بذر و جوانه‌زنی آن و محلی برای استقرار ریشه است.

– به عنوان مکانی برای انجام تبادلات غذایی و گازی گیاه با محیط محسوب می‌شود.

در بررسی ویژگی‌های فیزیکی بستر با واژه‌ای به نام تخلخل برخورد می‌کنیم که از ویژگی‌های موثر بر کیفیت یک محیط کشت برای رشد و تربیت گیاه است.

تخلخل هوا چیست؟

ریشه برای تنفس نیاز به اکسیژن دارد. بنابراین، لازم است تا هوا در داخل بستر جریان داشته باشد. مقدار هوای مورد نیاز در بستر کشت، وابسته به میزان تخلخل آن است. در مجموع، تخلخل را می‌توان درصد کل حجم بستر کشت اشغال شده توسط آب و هوا دانست. از این رو، تخلخل هوا، درصد هوای موجود در حجم ثابت بستر کشت بعد از اشباع شدن از آب و تخلیه آن است. وجود تخلخل هوای بیشتر، می‌تواند اکسیژن بیشری در دسترس ریشه قرار دهد.

لازم به ذکر است برخی از اجزای بستر کشت مثل پرلیت دارای منافذ و حفره‌های بسته هستند. بنابراین، حتی زمانی که بستر به طور کامل اشباع شده باشد، منافذ کوچکی وجود دارد که ریشه قادر به استفاده از آن فضاهای کوچک نیست.

ساختمان فیزیکی بستر کشت:

یک بستر خوب باید دارای نسبت مناسبی از ذرات ریز و درشت باشد. موادی مانند پرلیت، پوست درختان، پیت درشت و … ذرات درشت بستر را تشکیل می‌دهند. این ترکیبات به سرعت آب را آزاد می‌کنند؛ از این رو، ظرفیت نگهداری آب بستر را کاهش می‌دهند، اما در مقابل، باعث افزایش تخلخل هوای بستر کشت می‌شوند.

موادی مانند پیت (تورب)، کمپوست، کوکوپیت و … که ذرات ریز بستر را تشکیل می‌دهند، ظرفیت نگهداری آب بستر کشت را افزایش داده و میزان تخلخل هوای آن را کاهش می‌دهند. در نتیجه، یک بستر کشت خوب باید دارای ذرات ریز و درشت با نسبت مناسب باشد تا ظرفیت نگهداری آب و تخلخل در حد مطلوبی حفظ شود. برخی از تولید‌کنندگان تصور می‌کنند با افزودن اجزای ریز به بستر، ترکیب نهایی دارای ظرفیت نگهداری آب بالایی خواهد بود. در حقیقت با این اقدام، ظرفیت نگهداری آب در حال افزایش است، اما آب موجود در بستر توسط ذرات ریز جذب شده و ریشه انرژی زیادی را صرف جذب آن خواهد نمود و یا حتی ممکن است جذب توسط ریشه غیر ممکن باشد. علاوه‌بر این، با افزایش نسب ذرات ریز، میزان تخلخل بستر کشت کاهش یافته و زمان لازم برای خشک شدن آن افزایش می‌یابد.

بسترهای مختلف با تخلخل‌های متفاوت:

یک بستر با ذرات درشت برای ظروف کشت و تولیدات گیاهی مورد استفاده قرار می‌گیرد، در حالی که، بستر با ذرات ریز برای جوانه‌زنی بذر به کار می‌رود. اندازه ذرات بر روی دانه‌بندی (سلول‌بندی) بستر کشت تاثیر می‌گذارد که این نشان می‌دهد دسترسی به آب می‌تواند توسط بست محدود شود و یا باعث گسترش حرکت آب در طول بستر شود. در بسترهای با ذرات درشت با توجه به طول منافذ و سلول‌های ایجاد شده، میزان حرکت آب در طول بستر کم است، در حالی که در بسترهای با ذرات ریز به دلیل تعدد منافذ و سلول‌ها و حرکت آب از سلولی به سلول دیگر، میزان حرکت و گسترش آب در طول بستر زیاد است.

بستر ظروف کشت:

برای تولید محصول در ظروف کشت، بستر کشت متشکل از ذرات ریز و درشت و درصد مناسبی از تخلخل مورد نیاز است تا بعد از اشباع، مقدری از آب زهکش شده و مقداری از آن نیز در بستر نگه‌داشته شود.

بستر کشت برای جوانه‌زنی بذر:

از آنجائیکه جهت جوانه‌زنی بذر از سینی‌های کشت با سلول‌های کوچک استفاده می‌شود، باید اجزای تشکیل دهنده بستر، ذرات ریز باشند تا منافذ متعدد تشکیل داده و ظرفیت نگهداری آب را افزایش دهند. در این نوع بستر کشت، تخلخل هوا نباید زیاد باشد. زیرا ریشه آب موجود در منافذ ریز را جذب کرده و موجب تامین تخلخل هوای مورد نیاز خواهد شد. اندازه سلول‌های سینی‌های کشت بذر بستگی به اندازه نشاء بالغی دارد که قرار است از آن انتقال یابد.

پرورش گیاهان پر رشد در بستر کشت:

بذرهای گیاهان پر رشد مثل گوجه‌فرنگی باید در سینی‌هایی با سلول‌های بزرگ‌تر کشت شوند. چون به سرعت رشد کرده و کل فضای حفره‌های سینی را پر می‌کند. اگر حفره‌های سینی کوچک باشد، علاوه‌بر ایجاد مانع در رشد، عملیات آبیاری را نیز با مشکل مواجه می‌سازد. بنابراین توصیه می‌شود برای پرورش نشاء گوجه‌فرنگی از سینی‌هایی با حفره‌های حداقل 2 در 2 سانتی‌متر استفاده شود.