آمونیوم در کنار نیترات و اوره، سه فرم اصلی نیتروژن را در فرمولاسیون‌های کودی تشکیل می‌دهد. ویژگی‌هایی چون شاخص شوری، سرعت جذب و انتقال و تاثیرات آنها بر گیاه، تعیین کننده مقدار و زمان مصرف آنها در اراضی کشاورزی است. یکی از چالش‌های پر رنگ و همیشگی در مصرف کودهای ازته، مسئله سمت آمونیوم است. از این رو، لازم است به شکل ویژه‌ای به این موضوع پرداخته شود. زمانی که گیاه آمونیوم جذب می‌کند، pH داخل ریشه گیاه کاهش پیدا می‌کند. بنابراین، گیاه برای حفظ پایداری pH ریشه، اقدام به آزادسازی یون پروتون (H+) می‌کند. از این رو فرم آمونیومی ازت برای تولید کنندگانی که نیاز به کاهش pH دارند، می‌تواند مفید باشد. کودهای شیمیایی بر اساس نیاز به تغییر در قلیائیت آب یا خاک، فرم‌های سه گانه ازت (نیترات، آمونیوم و اوره) را با نسبت‌های مختلف ارائه می‌کنند.
چه عامل یا شرایطی باعث سمیت آمونیوم می‌شود؟
وقتی برای تقویت رشد گیاه، نیتروژن مصرف شود، گیاه ممکن است بیشتر از حد نیاز خود، نیتروژن جذب کند. در این صورت، مازاد نیتروژن جذب شده توسط گیاه ذخیره شده و در زمان کاهش سطح مصرف کود، مورد استفاده گیاه قرار می‌گیرد. باید توجه داشت که گیاه می‌تواند فرم نیترات ازت را به‌راحتی در خود ذخیره کند، اما تجمع فرم آمونیومی ازت ممکن است باعث آسیب به سلول‌های گیاه شود.
سمیت آمونیوم زمانی رخ می‌دهد که گیاه مقدار بالایی آمونیوم جذب کند و در سلول‌ها، سطح آمونیوم به بالاتر از حد استاندارد خود برسد. خوشبختانه در شرایط رشد طبیعی و در آب و هوای گرم، فرم آمونیومی نیتروژن توسط باکتری‌های طبیعی که نیتریفر نامیده می‌شوند، تبدیل به نیترات می‌شود. تحت چنین شرایطی، نگرانی بسیار کمی از نظر سمیت آمونیوم وجود دارد، مگر اینکه تولید کننده اقدام به مصرف بسیار بالایی از فرم آمونیومی نیتروژن نماید. با این حال، شرایط خاص رشدی مانند دماهای پایین (میانگین روزانه پایین‌تر از 15 درجه سانتی‌گراد)، خاک‌های مرطوب با اکسیژن کم و pH پایین خاک، عملکرد باکتری‌های نیتریفر را مختل کرده و باعث بروز سمیت آمونیوم می‌شوند. به عبارت دیگر، در شرایط سرد و مرطوب زمستان و اوایل بهار، بیشترین احتمال بروز سمیت آمونیوم وجود دارد.
علائم سمیت آمونیوم:
در گیاهان برگی و شاخساره‌ای، علایم مسمومیت ابتدا در برگ‌های جوان و به صورت کلروز (زردی) بین رگبرگی ظاهر می‌شود و می‌تواند به صورت نقاط قهوه‌ای پراکنده (نکروتیک) گسترش پیدا کند. در گیاهان بالغ‌تر، برگ‌های متوسط و بزرگ‌تر نیز تحت تاثیر قرار می‌گیرند. بسته به گونه گیاهی، لبه برگ‌ها ممکن است به سمت بالا یا پایین جمع شود. رشد ریشه‌ها متوقف شده و در صورت مرگ ریشه، این نقطه می‌تواند راه نفوذی برای آفات و بیماری‌های متعدد گیاهی باشد.
پیشگیری‌ها و راهکارها:
پیشگیری از سمیت آمونیوم، همواره مناسب‌تر و آسان‌تر از برطرف نمودن آن بعد از آغاز و پیشرفت آن است. در دماهای بالا، سمیت آمونیوم به ندرت توسعه پیدا می‌کند. گیاهان نیز در شرایط گرم، نسبت به شرایط خنک، بیشتر تحریک به رشد می‌شوند. اما هزینه‌های بالای گرمایش گلخانه را نیز باید در نظر گرفت.
برای جلوگیری از مسمومیت آمونیومی در زمان کاهش دما، مراحل زیر را دنبال کنید:
– از مصرف بیش از حد کودهای نیتروژنه خودداری کنید.
– نسبت فرم آمونیومی را در کودهای نیتروژنه کاهش دهید. این نسبت نباید بیشتر از 40 درصد نسبت به فرم‌های دیگر نیتروژن باشد در شرایط نور کم (تاریکی) این نسبت کمتر هم باید باشد. زمانی که شرایط رشدی گیاه بهبود یافت، می‌توان این نسبت‌ها را به فرمول طبیعی خود بازگرداند.
– از آبیاری بیش از حد پرهیز کنید. باکتری‌های نیتریفر برای تبدیل آمونیوم به نیترات، نیاز به اکسیژن دارند. از این رو باید مقدار اکسیژن زیادی در منطقه ریشه وجود دشته باشد. اشباع نمودن محیط ریشه از آب، فعالیت این باکتری‌ها را مختل کرده و به سمیت آمونیوم کمک می‌کند.
– از کاهش pH اجتناب کنید (6.2-6.5). چرا که فعالیت باکتری‌ها را مهار می‌کند.
– در صورت امکان، برای کنترل دوره‌ای سطح آمونیوم از آزمایشگاه استفاده شود.
اقدامات بعد از بروز سمیت آمونیوم:
– دمای گلخانه را افزایش دهید.
– مصرف کود فعلی را متوقف کنید.
– بستر کشت را شست و شو دهید.
آمونیوم به‌راحتی از بستر کشت شسته نمی‌شود، اما مهم است هر مقدار که ممکن است را از بستر خارج کنید.
– آبیاری را با فرم نیترات انجام دهید و تا زمانی که شرایط بهبود پیدا نکرده، فقط از این فرم استفاده کنید.
راهکار ویژه:
در شرایط سمیت شدید آمونیوم می‌توان از گچ خام (2H2O. (CaSO4 برای تسهیل در شست‌و‌شوی آمونیوم از بستر کشت بهره برد. آمونیوم به سولفات موجود در گچ خام (سولفات کلسیم آبدار) متصل شده و تشکیل سولفات آمونیوم می‌دهد که این ترکیب بسیار محلول بوده و با آبیاری، به‌راحتی می‌توان مقدار زیادی از آمونیوم را از بستر کشت خارج نمود.
خلاصه: برای جلوگیری از سمیت آمونیوم، از مصرف بیش از حد فرم آمونیومی نیتروژن در زمستان خودداری کنید و در شرایط دمایی خاص زمستان و در شرایط نور کم، به وضعیت رشدی گیاهان توجه بیشتری داشته باشید.