در کشاورزی پایدار، همواره به دنبال راهکارهایی برای افزایش کمی و کیفی محصول در کنار کاهش هزینه‌های تولید هستیم. یکی از این اقدامات که نقش پر رنگی در افزایش عملکرد و یا به نوعی جلوگیری از کاهش عملکرد محصول دارد، تناوب زراعی است.

تناوب زراعی نوعی اصلاح اصول کشت و انتخاب زمین برای کشت محصول و ترکیب کشت است. به عبارت دیگر، تناوب زارعی را می‌توان نوع و زمان کشت یک محصول قبل یا بعد از محصولی دیگر دانست. اگر تناوب زراعی به درستی رعایت شود، نقش مهمی در تولید ، افزایش راندمان و استفاده بهینه از منابع و نهاده‌ها خواهد داشت و میزان مصرف سموم  و کودهای کشاورزی را به شکل قابل توجهی کاهش می‌دهد. اما نکته مهمی که وجود دارد، این است که اجرای تناوب باید به گونه‌ای باشد که محصول کشت شده، از نظر اقتصادی برای کشاورز قابل توجیه باشد؛ چرا که در گذشته دیده شده است که با انتخاب محصولی مناسب از نظر تناوب زراعی، محصول انتخاب شده ارزش اقتصادی کافی برای کشاورز نداشته و کشاورز مجدد به جایگزینی مصرف کود اضافی به جای تناوب روی آورده است.

* چه محصولاتی برای اجرای تناوب زراعی مناسب هستند؟

* چه محصولاتی برای اجرای تناوب زراعی مناسب نیستند؟

* دلیل و استدلال برای انتخاب یا عدم انتخاب یک محصول در تناوب چیست؟

* تناوب زراعی چگونه بر کاهش مصرف سموم و کودها و کاهش رشد علف‌های‌هرز تاثیرگذار است؟

در بحث تناوب زراعی با دو روش کشت مواجه هستیم. روش اول، یک فصل استراحت زمین نام دارد و بعد از برداشت محصول، زمین زراعی به مدت یک سال به صورت آیش (بدون کشت) باقی می‌ماند. این روش در کاهش جمعیت آفات و کنترل بیماری‌ها بسیار موثر دیده شده است. در روش دوم، در سال بعد از برداشت محصول، محصول دیگری کشت می‌شود که انتخاب نوع گونه زراعی و زمان کشت آن بسیار حائز اهمیت است.

در انتخاب نوع گیاه زراعی مورد کشت در تناوب زراعی باید به مجموعه‌ای از نکات توجه ویژه داشت که در ادامه مورد بحث قرار خواهد گرفت.

* گیاهان هم خانواده را در تناوب زراعی قرار ندهید:

گیاهان هم هم خانواده مثل سولاناسه (سیب‌زمینی، گوجه‌فرنگی، فلفل، بادمجان و …)، اغلب آفات و بیماری‌های مشترک دارند و نباید در برنامه تناوب قرار داده شوند و به عنوان مثال، بهتر است بعد از این محصولات، گیاهانی کشت شوند که به آفات موجود در زمین مقاومت دارند و یا حساس نیستند تا به این صورت، مانع طغیان آفت شده و یا باعث ریشه‌کن شدن بیماری‌های محصول قبلی در مزرعه شود. نمونه بارز این تاثیر را می‌توان در تناوب ذرت با سویا دید. از آنجا که ذرت به آفت کرم ریشه حساس است، بهتر است قبل از آن گیاه سویا کشت شود تا این آفات مهار شده و شرایط برای کشت ذرت مساعد شود. در غیر این صورت، کشاورز می‌باید هزینه قابل توجهی را صرف تهیه سموم دفع آفات نماید. از این رو، اجرای تناوب زراعی در کشت‌های ارگانیک بسیار ضروری است.

* گیاهانی را برای تناوب انتخاب کنید که از نظر تغذیه‌ای، باعث تقویت رشد گیاه بعدی شود:

ذرت شیرین، حبوبات و دانه‌های روغنی گزینه‌های خوبی برای قرار گرفتن در تناوب زراعی محصولات شما هستند. ریشه‌های عمیق ذرت شیرین، شرایط خاک را برای کشت بعدی بسیار مساعد می‌سازد. همینطور، حبوبات با توجه به غنی‌سازی خاک از نظر نیتروژن، باعث تقویت شرایط تغذیه‌ای گیاه بعدی می‌شوند. از این رو، محصولات نیترات دوست مثل سبزیجات برگی از جمله گل کلم بهتر است بعد از نخود و لوبیا کشت شوند. اما سیب‌زمینی را بعد از کلم و کاهو کشت نکنید. چرا که، سیب‌زمینی محصولی ازت دوست است و از آنجاکه سبزیجات برگی، نیتروژن خاک را تخلیه می‌کنند، شما مجبور خواهید بود تا کود زیادی را برای برداشت محصول خوب مصرف کنید.

گیاهان ریشه‌ای مثل هویج و چغندرقند را در خاک های بسیار حاصل‌خیز و غنی از مواد عذایی ازجمله نیتروژن کشت نکنید. زیرا گیاه کشت شده، بیشتر حالت رویشی داشته و غالب مواد غذایی موجود در خاک را صرف تولید برگ و اندام هوایی می‌کند و محصول نهایی ضعیفی خواهد داشت.

برای گندم که یک محصول استراتژیک محسوب می‌شود، برنامه تناوب را می‌توان بدین شکل متصور شد:

الف- کلزا – گندم – ذرت علوفه‌ای – سیب‌زمینی

ب- کلزا – گندم – ذرت علوفه‌ای – چغندرقند

* گیاهان چند ساله برای تناوب مناسب نیستند. از یکساله‌ها در برنامه چرخش استفاده نمایید:

اگر قصد اجرای تناوب زراعی را دارید، گیاهان چند ساله برای این برنامه مناسب نیستند، زیرا مزرعه شما را مدت زمان طولانی اشغال می‌کند. از این رو، ممکن است به دنبال نوسانات قیمت محصول، نتوانید برنامه‌ریزی اقتصادی مطلوبی داشته باشید. اما به یاد داشته باشید که کشت محصولاتی مانند سیب‌زمینی بعد از محصولات چند ساله مثل یونجه، بسیار موفقیت‌آمیز گزارش شده است.