اصول هرس درختان میوه
اصول هرس درختان میوه
(آموزش دقیق و کامل هرس به صورت علمی و کاربردی)

نگارش: بلال طارمی۱، ویرایش و تنظیم: جهانشاه حسن زاده۲ ۱٫ کارشناس فنی شرکت سروش باران ۲. مدیر فنی و بازرگانی شرکت سروش باران (info@soroushbaran.com) (۰۲۱۸۸۶۷۵۷۷۳- ۰۲۱۸۸۱۹۲۴۵۹,۶۰ )

مختصري از مورفولوژي یک درخت

تنه: حدفاصل بین طوقه و تاج درخت را تنه می گویند.

شاخه: از تنه، شاخه هاي اصلی منشعب شده و از هر شاخه اصلی تعدادي شاخه فرعی منشعب می شود که به آنها شاخه هاي فرعی درجه یک و به شاخه هایی که از شاخه هاي فرعی درجه یک منشعب می شوند، شاخه هاي فرعی درجه دو می گویند. روي هر شاخه، اعضاء زیر وجود دارد:

جوانه: آنها را چشمه یا چشمک نیز می توان نامید. ساختمان داخلی جوانه، برحسب اینکه بعدا به میوه، شاخه و یا برگ تبدیل شود، تفاوت می کند. شکل خارجی جوانه شاخه (چوب) کشیده و نوك تیز است و در داخل از برگچه هایی که یکدیگر را پوشانده اند، تشکیل شده است و این برگچه ها، قسمت هاي داخلی جوانه را از تاثیر عوامل جوي خارج حفظ می کنند و اغلب این جوانه ها به وسیله یک برآمدگی بالشتک مانند به شاخه متصل می شوند. جوانه چوب روي شاخه هاي یک ساله یا در انتهاي آنها وجود دارد. این جوانه قادر است در صورت دریافت شیره پرورده فراوان، شاخه جوانی را به وجود آورد.
برعکس اگر به میزان مناسب تغذیه شود، می تواند پس از یکسال به میخچه و پس از دو سال به لامبورد تبدیل شود که هر دو این اندامها بارده هستند. شکل خارجی جوانه گل گردو کروي است و زیر پوشش هاي جوانه، در داخل چند برگچه و در وسط برگچه سلول اصلی گل قرار دارد. در انواع درختان، نوع جوانه تفاوت دارد. یعنی در درختان هسته دار مانند زردآلو، هلو و گیلاس جوانه براي منظور خاصی به وجود می آید (گل یا شاخه). در صورتیکه در درختان دانه دار مانند سیب و گلابی جوانه ها به منظور خاصی تشکیل نمی شوند. یعنی در اوایل عمر، جوانه از براکته و چند برگچه داخلی تشکیل شده و بعدا به مقتضاي محیط و طرز پرورش ممکن است به جوانه شاخه و یا گل تبدیل شود. سیر تکاملی جوانه در این درختان ۳تا ۴ سال به طول می انجامد.
اغلب با هریک از جوانه هاي نامبرده يک یا دو جوانه کوچکتر مشاهده می شود که نزدیک به جوانه گل یا چوب و در طرفین آن قرار گرفته اند. موقعی که جوانه اصلی به علتی از بین برود و یا خشک شود، یک یا هر دو جوانه جانبی که جوانه انتظار نام دارد، شروع به نمو می کنند. علاوه بر جوانه هاي انتظار پنج نوع زایده خشبی نیز بر روي هر شاخه مشاهده می شود. این شاخه یا زایده ها عبارتند از :

میخچه (Dard): میخچه زایده اي کوتاه و خشبی می باشد که طول آنها از ۴ تا ۵ سانتیمتر تجاوز نمی کند و مانند شاخک، حامل جوانه گل و میوه می باشد. از قطع میخچه باید به عنوان یک عضو میوه دهنده خودداري نمود.

لامبورد (Lambourd): این شاخه ها از براندي کوتاهترند و به یک جوانه گل ختم می شوند. لامبورد از تکامل میخچه به وجود آمده و بهترین عضو بارده درخت سیب محسوب می گردد.

لامبورد شکل۱٫ لامبورد.

شاخک یا برندی (Brindille): شاخه کوچک، نازک و قابل انعطافی است که اگر جوانه انتهایی آن جوانه چوبباشد به آن برندی ساده و اگر جوانه انتهایی آن جوانه گل باشد برندی تاجدار می گویند. برندی تاجدار عضو باردهدیگری است که اهمیت آن کمتر از لامبورد می باشد. جایی که لامبورد تشکیل شده باشد، برندی تاجدار درصورت وجود باید حذف شود زیرا کیفیت میوه آن نسبت به لامبورد پایین تر است، از طرفی به علت طویل بودن آن،میوه در اثر باد به شاخه ها برخورد نموده و آسیب دیده و یا به زمین می افتد.

براندی تاجدار شکل۲٫ براندی تاجدار.

نرک یا گورمان (Gourmand): اغلب بر روي شاخه اصلی و یا فرعی شاخه هاي طویل و ضخیم دیده می شوند که به طور کلی فاقد جوانه گل بوده به طور عمودي رشد می کنند و چون عقیم می باشند باید به کلی از محل اتصال به شاخه حامل آن را قطع کرد. کورسون : شاخه قوی است که برروی شاخه های اصلی تاج درخت رشد نموده و باعث تضعیف اعضای مجاورخود می شود. بورس: در درختان میوه دانه دار، بورس برآمدگی ضخیم و گوشت مانندي است که در محل ایجاد میوه به وجود می آید. این عضو حامل تعدادي جوانه چوب وگل است.

بورس شکل۳٫ بورس.

تنه جوش : شاخه هایی که روی تنه درخت ظاهر و باعث تضعیف درخت می شوند.

تنه جوش شکل۴٫ تنه جوش.

پاجوش : شاخه های رشد کرده در پای درخت و زیر محل پیوند که معمولا منشا آن ها پایه درخت پیوندی میباشد. (قسمتهاي ذکر شده خصوصا در هرس باردهی نقش اساسی دارند.) پاجوش شکل۵٫ پاجوش.

اناتومی شکل ۶٫ تصویري از بخش های مختلف یک درخت (آناتومی)

اندام های زایشی یک درخت (سیب) شکل۷٫ اندام های زایشی درخت سیب (گورمان یا نرک، عقیم و از نوع رویشی می باشد).

تعریف هرس (Pruning) هرس به طور کلی علم و هنر قطع کامل یا جزیی اندام هاي مختلف گیاه می باشد که به منظور تحت تاثیر قرار دادن و هدایت مسیر رشد و باروري گیاه یا به طور کلی اصلاح و بهبود نماي ظاهري که در نهایت باعث تنظیم و کنترل رشد، گلدهی و میوه دهی می گردد. دلایل انجام هرس ۱٫ نگهداري اندازه درخت در حد مطلوب و جلوگیري از رشد بیش از حد و تراکم بالاي شاخه ها ۲٫ حذف شاخه هاي خشکیده، بیمار، ضعیف و شکسته ۳٫ حذف شاخه هاي روي هم افتاده و خمیده ۴٫ خلوت کردن قسمت داخلی که در نتیجه سبب چرخش بهتر هوا داخل شاخه ها، دریافت بیشتر نور توسط شاخه هاي داخلی تاج و کاهش مقاومت در برابر باد می گردد.
۵٫ تحریک گلدهی و میوه دهی در درختان و درختچه ها: در این حالت شخص هرس کار می بایست در مورد فیزیولوژي درخت، شناخت انواع جوانه ها، نحوه گلدهی (روي شاخه هاي فصل جاري، یکساله، دوساله و …) و نحوه رشد و نمو درخت مورد نظر اطلاعات کافی داشته باشد به عنوان مثال درختچه توري و پیروکانتا اگر به صورت غیر اصولی هرس شوند تا چندین سال تولید گل و میوه نخواهیم داشت. ۶٫ جوان سازی درختان و درختچه های مسن (Rejuvination): عکس العمل درختان مختلف در مقابل هرس جوانسازي بسیار متفاوت بوده و برخی عکس العمل مثبت و برخی عکس العمل منفی نشان می دهند.
به هر حالقبل از اقدام به چنین عملی می بایستی مطالعات و بررسی هاي اولیه به صورت دقیق انجام گیرد و این عمل بهصورت تدریجی و طی چند سال و تحت نظر متخصص و کارشناس امر انجام شود و از هرس هاي شدید و یکباره به منظور جوان سازي درخت جدا خودداری شود. مزایاي هرس از مزایایی که عمل هرس می تواند در پی داشته باشد، می توان به حذف شاخه هاي ناخواسته، بدشکل، نابجا، خشک و آلوده به بیماري ها؛ توزیع مناسب شاخه ها در کلیه جهات به گونه اي که هوا و نور به میزان کافی درتاج درخت نفوذ کند؛ ایجاد تعادل بین اندام هاي رویشی و سیستم ریشه؛ متعادل کردن بار میوه در درختان مثمر و جلوگیري از سال آوري؛ دادن فرم و اسکلت مناسب به درخت؛ شکل سازي و فرم دادن به گیاهان زینتی نظیرانواع سروها، شمشاد ها, چنار, بید مجنون, نارون چتري و…؛ محدود کردن رشد گیاه براي تسهیل عملیاتباغی و جوان ساختن درختان مسن از طریق حذف شاخه هاي پیر و تحریک گیاه براي تولید شاخه هاي جدیداشاره کرد.

انواع هرس را می توان از نظر زمان، شدت عمل و هدف مورد نظر به شکل زیر تقسیم بندی نمود:

زمان هرس درختان بستگی به نوع درخت، نوع هرس و آب و هواي منطقه دارد که در مورد هریک از درختان باید جداگانه بحث شود. بیشتر درختان خزان پذیر را در هنگام به خواب رفتن آنها از اواخر پاییز تا اوایل بهار هرس می کنند ولی منطقی تر آن است که درخت را پس از مدت زمان کوتاهی که از خواب بیدار شده باشد هرس کنید تا به ترمیم زخم خود قادر گردد.
اما درختانی همچون گیلاس و آلو را در تابستان هرس می کنند تا خطر ابتلاي آنهابه بیماری هایی نظیر برگ نقره اي (Silver leaf) درختان افرا و راش بر اثر هرس از محل زخم خود شدیدا شیرابهترشح می کنند. بنابراین، اواخر پاییز زمان مناسبی براي هرس آنهاست. سوزنی برگان نیز به دلیل ترشح شدیدشیرابه بهتر است در پاییز هرس شوند. با توجه به موارد ذکر شده به طور کلی دو نوع هرس داریم:

الف) هرس خواب یا زمستانه یا خشک: انجام این هرس از زمان ریزش برگها تا بیدار شدن درختان امکان پذیراست. در باغات وسیع براي اینکه هرس به موقع در تمام سطح باغ انجام شود، اوایل پاییز کار هرس را شروع می کنند. لیکن در مناطق سردسیر در این فصل، هرس درختان خطر سرمازدگی شاخه ها را دربردارد. بنابراین اواخرزمستان که شرایط آب و هوایی مناسب است بهترین زمان براي هرس درختان میوه می باشد. البته بسته به نوعدرخت و شرایط آب و هوایی منطقه زمان هرس زمستانه تفاوت هایی دارد. مثلا به دلیل حساس بودن هلو نسبتبه سرما، این گیاه اواخر زمستان هرس می شود.
در حالیکه درخت سیب را می توان در اوایل زمستان هرس کرد.همچنین در مناطق سردسیر، هرس زمستانه در اواخر زمستان و در مناطق گرمسیر در اوایل زمستان انجام می گیرد. هرس فرم، هرس ریشه و حذف شاخه هاي خشک و بیمار و آفت زده در این محدوده زمانی انجام پذیر است. در این زمان حرکت شیره پرورده بسیار کند می باشد و مواد غذایی در تنه درخت ذخیره می شود و مشکلخاصی براي گیاه به وجود نمی آید.

ب) هرس تابستانه یا سبز: پس از هرس زمستانه فعالیت گیاه آغاز می شود و اعضاي مختلف درخت رشد ونمو خود را از سر می گیرند. در طول دوران رشد و نمو، اندام هاي زائد و بدون مصرف و مزاحم نیز در بعضی ازدرختان رشد کرده و مقدار زیادي از انرژي مواد غذایی در درخت را صرف نشو و نماي خود می کنند و در نتیجهموجب تضعیف درخت می شود. از اعضاي مهم می توان پاجوش هایی که اطراف ریشه و یا ساقه و تنه به وجودمی آیند را نام برد که در هرس سبز باید نسبت به قطع کردن آنها اقدام نمود. هرس سبز را می توان بر رويشاخه هایی که رشد و نمو آنها در اواسط تابستان براي برخی از واریته ها و یا اوایل پاییز براي واریته هاي دیگر بهپایان رسیده است انجام داد.
تجربه نشان داده است که عملیات هرس تابستانه روي شاخه بهتر است در اواسطتابستان انجام شود؛ زیرا در این موقع از سال مواد ذخیره اي درخت به مصرف رسیده و زمان ذخیره سازي موادآلی در اندامهاي آن است. هرس برگ، گل، ریشه، میوه و حذف نرك ها و پاجوشها، ایجاد زخم روي پوست ساقه و قطع انتهاي شاخه هاي سریع الرشد از جمله عملیات هرس تابستانه هستند. هرس سبز باعث حذف قسمتی از شاخ و برگ هاي درخت شده و به این ترتیب تهویه گیاه را تسهیل می نماید. در این صورت برگ ها و اعضاي مختلف گیاه می توانند از نور خورشید حداکثر استفاده را بنمایند. هرس تابستانه ترجیحا سبک و خفیف انجام می شود.

بررسی انواع هرس ۱- از نظر شدت هرس (The types of pruning) از این نظر، هرس به سه نوع ضعیف، شدید و متوسط تقسیم می شود. اگر پس از هرس مقدار شاخه باقیمانده کمتر از شاخه حذف شده باشد هرس را شدید و برعکس این حالت هرس را ضعیف می گوییم. در صورتیکه مقدار شاخه حذف شده تقریبا برابر با مقدار شاخه باقیمانده باشد هرس از نوع متوسط است.
شدت هرس بسته به نوع درخت (عکس العمل درختان مختلف در مقابل شدت هرس بسیار متفاوت خواهد بود)، سن درخت و چگونگی هرس در سال هاي گذشته متفاوت خواهد بود. بطور کلی بسته به وضعیت موجود تاج درخت و هدف از اجراي عملیات هرس، نوع حذف و یا سرزنی شاخه ها متفاوت خواهد بود و با روش هاي ذیل انجام می شود:

۱-۱ سرزنی نوک شاخه ها یا سرشاخه زنی (Heading back) در این نوع هرس فقط نوك نهال و یا شاخه ها را می زنیم که هدف اصلی در این روش، متراکم ساختن تاج و تحریک شاخه دهی فرعی می باشد. با این نوع هرس می توان شاخه هاي اصلی را تحریک به ایجاد شاخه هاي فرعی در سال آتی نمود و بدین وسیله تاج درخت را طی چند سال، پر شاخه و متراکم کرد (به منظور ایجاد فرم و سایه اندازي بیشتر)

۱-۲ حذف کامل شاخه ها یا تنک کردن تاج (Thinning out) در این نوع هرس شاخه هاي درونی و شاخه هاي با زوایاي نامناسب (زوایاي بسته–دفرمه–آفت زده و بیمار) را از قسمت انتها حذف نموده و با این عمل تاج درخت خلوت می شود. به عبارت دیگر هدف این نوع هرس، تنک کردنشاخه ها و کاهش تراکم تاج می باشد. درختانی که به دلیل هرس شدید در سالهاي گذشته، حالت جارویی بهخود گرفته اند و یا چند سالی هست که هرس نشده اند، بهتر است با این روش هرس شوند.
این عمل اصلاحی می بایستی طی ۲ الی ۳ سال و به صورت تدریجی انجام شود. در هنگام حذف کامل شاخه ها، باید دقت داشتکه هر چه زاویه اي که شاخه با تنه و یا با شاخه حامل خود می سازد به زاویه قائمه (۹۰ درجه) نزدیک تر باشد،این شاخه قوي تر بوده و رشد بهتري در سال آتی خواهد داشت و شاخه هاي با زوایاي بسته نیز بهتر استحذف شود. عموما شاخه هاي با زوایاي بسته مقاومتشان در مقابل سنگینی برف و طوفان ضعیف تر می باشد.

۲- از نظر هدف موردنظر گاهی منظور و هدف از هرس، ایجاد فرم مناسب براي درخت است که در این صورت هرس را هرس فرم می نامند. اما در صورتیکه منظور از هرس دخالت در چگونگی باردهی آن باشد، هرس باردهی نام می گیرد. این دو نوع داراي انواع مختلفی هستند. هرس فرم به دو دسته هرس فرم از نظر ارتفاع و هرس فرم از نظر شکل تاج تقسیم می شود که البته هرس فرم تزئینی نیز در این دسته بندي قرار می گیرد. هرس فرم در سال هاي اول کشت نهال و هرس باردهی معمولا پس از تشکیل فرم و اسکلت آن انجام می گیرد. ۲-۱ هرس فرم ۲-۱-۱ از نظر ارتفاع درخت از نظر ارتفاع، درختان ممکن است به سه حالت پاکوتاه، نیمه پاکوتاه و پابلند تربیت شوند.
در صورتیکه ارتفاع درخت از سطح خاك تا اولین شاخه اصلی کمتر از ۷۰ سانتیمتر باشد، درخت به صورت پاکوتاه تربیت شده است. امروزه از این روش براي تربیت درختان پاکوتاه سیب استفاده می شود. همچنین در صورتیکه از انواع پایه هاي ضعیف استفاده شود، لازم است درخت به فرم پاکوتاه هرس شود. در فرم نیمه پاکوتاه، ارتفاع تنه درخت حدود ۱۰۰ سانتیمتر است. در صورتیکه ارتفاع تنه بیش از ۱۰۰ سانتیمتر باشد، به آن فرم پابلند اتلاق می شود. این فرم معمولا براي درختان انجیر، گیلاس، گردو و بادام مورد استفاده قرار می گیرد.

۲-۱-۲ از نظر شکل تاج درختان را از نظر شکل تاج به دو فرم گرد و پهن هرس می کنند. در فرم گرد، تاج درخت در تمام جهات رشد یکسانی دارد. ولی اگر شاخه ها را وادار نمایند که در یک صفحه و عمود بر زمین رشد کنند، فرم تاج را پهن می نامند. انتخاب فرم تاج به عواملی مانند نور، درجه حرارت، نوع گیاه، نوع پایه و میزان سرعت باد در منطقه بستگی دارد. اگر در فرم گرد شاخه مرکزي درخت حذف شود، آنرا فرم گرد توخالی می گویند و اگر شاخه مرکزي باقی بماند، به آن فرم گرد توپر می گویند.
فرمهاي هرمی و شلجمی از نوع توپر و فرم جامی از نوع توخالی می باشد. درختانی مانند مو به فرم خاصی هرس و تربیت می شوند که به آن فرم پاچراغی می گویند. ۲-۱-۲-۱ تربیت پر مانند در درختانی که چیرگی انتهایی(غلبۀ جوانۀ انتهایی) شدید است، این نوع هرس انجام می شود که در این صورت می توان در قسمت پائین تنه شاخه ها را حفظ کرد. در واقع فرم درخت به صورت پر می باشد. این نوع تربیت بیشتر در سوزنی برگان از جمله سرو خمره، کاج مشهد و سرو نقره اي کاربرد دارد.

۲-۱-۲-۲ تربیت استاندارد در درختان بزرگ که چیرگی انتهایی شدید است انجام می شود. در این روش تا ارتفاع ۲متر ار سطح زمین،تمامی شاخه ها را حذف می کنیم. البته بر حسب نوع درخواست، این ارتفاع بیشتر هم می شود. این نوع تربیتدر نارو ، چنار، توت، زبان گنجشک، عرعر و بید کاربرد دارد.

۲-۱-۲-۳ تربیت بوته اي در درختان کوتاه که چیرگی انتهایی ضعیف است انجام می شود. در این روش حدود نیم متر از سطح زمین تمامی شاخه ها را حذف می کند. این نوع تربیت براي درختان پراکنده در چمن کاري ها کاربرد دارد مانند زیتون، هلو گل و سیب گل.

۲-۱-۲-۴ تربیت هرمی (Central leader) در این نوع هرس بدون اینکه جوانه انتهایی نهال و یا شاخه اصلی درخت را حذف کنیم، اجازه می دهیم نهال و یا درخت حالت طبیعی خود را حفظ کند. این شکل هرس بیشتر براي درختان نظیر تبریزي، چنار و کاج تهران بکار می رود و به درخت و یا نهال اجازه داده می شود که بطور طبیعی در حالیکه شاخه مرکزي (شاخه لیدر) آن از شاخه هاي فرعی بلندتر است، رشد نماید و هرس تنها محدود به حذف شاخه هاي فرعی اضافی و قطع شاخه هاي پایینی تنه تا ارتفاع دلخواه می گردد و به هیچ وجه شاخه لیدر نبایستی حذف شود.
درختانی که به این شکل تربیت می شوند، چون طول شاخه هاي فرعی پایینی آنها بیشتر از شاخه هاي فرعی بالاتر بوده شکل یک هرم یا مخلوط به خود می گیرند و معمولا داراي ارتفاع نسبتا زیاد و قطر تاج نسبتا کم می باشند، این نوع هرس بیشتر براي ریفوژهاي میانی و کناري با عرض کمتر از ۴ متر توصیه می شود. دو نوع فرم هرمی داریم. یکی فرم هرمی دوکی که در آن شاخه هاي اصلی به طور متناوب و با زاویه ۴۵ درجهروي تنه تنظیم شده اند و دیگري فرم هرمی چلچراغی نام دارد که در این فرم شاخه هاي فرعی با فاصله کمترياز یکدیگر (حدود ۳۰ سانتیمتر) و به طور مجتمع روي تنه قرار می گیرند.
براي رسیدن به فرم هرمی دوکی به صورت زیر عمل می شود: – در سال اول نهال را از فاصله ۷۰-۵۰ سانتی متری سطح خاک قطع می نماییم. در این صورت معمولا حدود ۶ جوانه روی نهال باقی می ماند. – در سال دوم جوانه ها رشد کرده و شاخه های فرعی را تشکیل می دهند. به هنگام هرس، شاخه اصلی را همانند سال قبل به گونه ای هرس می کنیم که حامل ۶ جوانه باشد و شاخه های فرعی را طوری قطع می کنیم که طول آنها برابر ۱٫۴ طول آنها در سال دوم باشد. – در سال سوم عمیات هرس را مانند سال دوم هرس می کنیم. ارتفاع درخت با این فرم به حدود ۴ متر می رسد. بیشتر درختان مثمر به این فرم تربیت می شوند. اما درختان غیر مثمر را نیز می توان به فرم هرس دوکی تربیت کرد. در ختان پرورش یافته به این فرم قوی و مستحکم خواهند بود.

۲-۱-۲-۵ تربیت شلجمی (Modifild Leader) در این شکل تربیت، هیچ شاخه اي مداوما حالت لیدر (پیشاهنگ یا مرکزي) به خود نخواهد گرفت و به مجرد اینکه شاخه اي بر دیگرشاخه ها مسلط و از آنها بزرگتر شود، باید انتهاي آن را قطع و نقش پیشاهنگ را به شاخهدیگري واگذار کرد. این روش تربیت باعث می شود که درخت در تمام جوانب خود داراي شاخه هاي قوي شود ودر برابر فشارهاي خارجی نظیر برف و طوفان مقاومت و تحمل بسیار بالایی از خود نشان دهد. در این روش پس از آنکه نهال ترکه اي شد ، سر آن را در فاصله حدود ۱۸۰ سانتی متر از سطح زمین و در فصل خواب قطع کرده، این نهال در سال بعد در طول فصل رشد، تعدادي شاخه فرعی تولید می کند.
در زمستان سال بعد ۳ الی ۵ شاخه فرعی مناسب و در جهات مختلف که از همدیگر فاصله مناسب دارد را به عنوان بازوهاي اصلی درخت انتخاب و مابقی شاخه ها را که داراي زوایاي بسته (نسبت به تنه اصلی) و یا شاخه هاي دفرمه بوده را از قسمت ته شاخه حذف می کنیم (حذف کامل و بدون پاشنه).
شاخه هاي انتخاب شده اسکلت اصلی درخت را در آینده به و جود می آورند. این عمل بهتر است در زمان پرورش نهال در نهالستان انجام شود. چنانچه طول شاخه هاي انتخاب شده بیشتر از ۳۰ سانتی متر باشد، با هرس سر زنی کوتاه شده و طول شاخه را حدود ۲۵ الی ۳۰ سانتی متر می رسانیم و چنانچه طول شاخه انتخاب شده کمتر از ۳۰ سانتی متر باشد، نیازي به هرس نبوده و این عمل به سال بعد موکول می شود. همانطور که گفته شد در این نوع هرس ارتفاع درخت محدود و تاج درخت گسترده می شود و درختانی که بهشکل شلجمی هرس می شوند، داراي شاخه هاي قوي می باشند که در مقابل فشارهاي خارجی مقاومتبیشتري دارند. از درختان مثمر نیز درختانی مانند سیب، گلابی، زردآلو، بادام، گردو و پسته را می توان به شکلشلجمی تربیت کرد.
براي انجام این نوع هرس به شرح زیر عمل می کنند: در سال اول، نهال را از ارتفاع ۱۵۰-۱۲۰ سانتی متر قطع کنید. جوانه ها در طول فصل رشد تبدیل به شاخه می شوند. در سال دوم، شاخه هاي بالایی را حذف نمایید. به طوري که ۵-۲ شاخه مناسب به فاصله ۳۰ – ۲۰ سانتی متر از یکدیگر و در جهات مختلف روي تنه باقی بماند. شاخه هاي باقی مانده را در صورت طویل بودن هرس ضعیف کنید. در سال سوم و سال هاي بعد، هرس منحصر به قطع شاخه هاي نابجا و نامطلوب است.

۲-۱-۲-۶ تربیت مرکز باز (جامی) (Open Center) در اصل این نوع تربیت شباهت به فرم شلجمی دارد، با این تفاوت که به دلیل حذف شاخه اصلی در فرم جامی درخت توخالی است. در این فرم با حذف جوانه انتهایی نهال و یا شاخه هاي اصلی، درخت یا نهال را تحریک به تولید شاخه هاي فرعی نموده و در سال هاي بعد شاخه هایی که داراي زوایاي باز هستند را نگه داشته و مابقی را حذف می کنیم. فرم جامی مناسب مناطقی است که محدودیت نور دارند. با توجه به این که این نوع هرس موجب گستردگی تاج و سایه انداز بیشتر در سال هاي آتی می گردد و در مناطقی که رطوبت هوا بالاست گزینه مناسب تری نسبت به دیگر روش های تربیت نهال می باشد.
بیشتر درختان مثمر مثل سیب،گلابی،گیلاس و گوجه را می توان به فرم جامی هرس کرد. براي دستیابی به فرم جامی بدین شرح عمل می کنند: در سال اول نهال را از ارتفاع ۷۰-۵۰ سانتی متري سربرداري کنید. پس از سربرداري سه جوانه در انتهاي آن باقیگذاشته و بقیه جوانه هاي پایینی حذف می شوند. در سال دوم از این سه جوانه سه شاخه به وجود می آید که اگر بیش از ۵۰ سانتی متر طول داشته باشند، مقدار اضافی حذف می شود.
همچنین اگر شاخه هاي اضافی رشد کرده باشند، آنها را قطع می کنیم. در سال سوم ممکن است مقدار جوانه هایی که روي شاخه هاي اصلی رشد کرده اند زیاد و متراکم باشند، کهباید شاخه هاي فرعی مناسب را به فاصله حداقل ۱۰ سانتی متر از یکدیگر باقی گذاشته و بقیه را حذف کنند. درانتهاي شاخه هاي اصلی سه جوانه باقی گذاشته و بقیه شاخه هرس می شود. هدف انجام این نوع هرس، گسترش تاج درخت است؛ بنابراین جوانه هاي بیرونی مطلوب ترند و حتی الامکان هرس باید طوري انجام شود کهجوانه ها به سمت بیرون رشد کنند.

چه درختانی را نباید هرس کرد؟

جامی، شلجمی و هرمی شکل۸٫ از چپ به راست: جامی، شلجمی و هرمی.

۲-۱-۲-۷ تربیت پا چراغی چون این فرم هرس در مو بیشترین کاربرد را دارد. براي انجام هرس فرم پاچراغی به ترتیب به شرح زیر اقدام می کنند: ارتفاع مو را بین ۷۵ تا ۱۵۰ سانتیمتر انتخاب کنید و براي تشکیل آن از قیم موقت استفاده کنید. اولین هرس درموقع کاشت نهال صورت می گیرد، یعنی قلمه مو یا نهال یک ساله آن را از بالاي جوانه دوم هرس می کنید. درسال اول رشد، مو تولید یک یا دو شاخه می کند که در آخر سال از شاخه هاي موجود فقط شاخه نزدیک به زمینرا نگه داشته و بقیه شاخه ها را حذف کنید و این شاخه را نیز از بالاي جوانه دوم هرس کنید.
در بهار سال دوم دوجوانه باقی مانده روي پایه نمو کرده تولید دو شاخه می کند که به تدریج باید آنها را به قیم بست. در اواسط تابستان سال دوم یکی از شاخه هاي جوان را که نسبت به سطح زمین بالاتر قرار گرفته است، حذف کرده و شاخه زیرین را به ارتفاع مورد نظر هرس کنید. در اثر این هرس شاخه هاي فرعی روي تنه اصلی ظاهر می گردند. در آخر سال دوم یعنی موقع خزان که زمان هرس مو می باشد، اگر تعداد شاخه هاي فرعی روي تنه جوان زیاد باشد، شاخه هایی را که به سطح زمین نزدیک هستند، حذف کرده، فقط نسبت به قدرت بوته ۳ تا ۵ شاخه که در انتهاي فوقانی تنه قرار دارند نگه دارید و سعی کنید که این شاخه ها به طور منظم و تقریبا به یک فاصله از یکدیگر در جهات مختلف روي پایه قرار گیرند و بعد از هر یک از آنها را از بالاي جوانه دوم یا سوم هرس کنید.
به این صورت در آخر سال دوم و اگر بوته مو ضعیف باشد، در آخر سال سوم فرم پاچراغی تشکیل می گردد. نصب قیم در این فرم موقتی بوده و بعد از مدتی که پایه ها قوي شدند، می توانید آنها را جمع آوري کنید.

فرم پاچراغی کوتاهفرم پاچراغی بلند شکل۹٫ فرم تربیت پاچراغی در انگور.

۲-۱-۲-۸ تربیت فرم پهن براي تشکیل فرم هاي پهن در درختان میوه، شاخه هاي فرعی درجه یک و اصلی و شاخه هاي میوه دهنده همگی در یک سطح و معمولا در جهت شمالی جنوبی قرار می گیرند و براي اینکه این شاخه ها در یک سطحقرار گیرند باید آنها را به قیمی از سیم یا چوب بست .شکل هاي پهن در نواحی که تابش آفتاب و شدت روشناییکم است برای انواع زیادي از درختان میوه می کنند، ااستفاده می شود.
براي پرورش درختان میوه به صورت فرم هاي پهن، اصولا از درختانی که داراي پایه هاي غیر بذري بوده و رشد و نمو آنها قابل کنترل می باشد، استفادهمی کنند. فرم هاي پهن را می توان به سه دسته کلی:یک شاخه (کوردون)، دو شاخه (U شکل) و چند شاخه (پالمت) تقسیم نمود.

الف- فرم یک شاخه (کوردون): جهت انجام این هرس به دستورالعمل زیر توجه کنید: – نهال را در سال اول از فاصله ۶۰ سانتی متري زمین قطع کنید. باید دقیقا دو جوانه در انتهاي نهال وجود داشته باشد. در صورتی که تعداد جوانه ها در انتهاي نهال بیشتر از ۲ عدد باشد باید آنها را حذف کنید. این جوانه ها در اواسط خرداد رشد کافی کرده و آماده بستن به قیم می شوند.
– حال جوانه انتهایی به سمت سیم بالایی هدایت شده و جوانه کناري به صورت بازویی روي اولین رشته سیم کشیده می شود. – اگر قیم سیمی بیشتر از یک رشته سیم داشته باشد، در سال دوم نیز مانند سال اول عمل می کنیم. – باید با هرس مداوم تابستانه و زمستانه، شکل و اندازه درخت ثابت نگه داشته و از گسترش بی رویه شاخه جلوگیري شود. هرس فرم کوردون ممکن است به صورت دو طرفه نیز انجام گیرد.

ب- فرم دو شاخه (U شکل): براي تشکیل فرم دوشاخه،به شرح زیر عمل کنید: نهال را در سال اول از فاصله ۶۰ سانتی متري از سطح خاك هرس کنید؛ به طوریکه دو جوانه به طور متقابل در انتهاي نهال وجود داشته باشد. در طول فصل رشد، این دو جواه تشکیل دوشاخه تقریبا افقی را می دهند که باهدایت کردن و بستن آنها به قیم نهایتا فرم حاصل می شود. باید با هرس مداوم از به هم ریختگی تاج و رشدشاخه هاي اضافی جلوگیري کنید. با تکرار همین عملیات روي هر بازو فرم دو شاخه مضاعف به دست می آید.

ج- فرم چند شاخه (پالمت): این فرم در میوه کاري کاربرد بیشتري دارد. براي انجام این نوع هرس به شرح زیرعمل کنید: شاخه های جانبی را با زاویه ۹۰-۶۰ درجه به شکل بادبزن روی ردیف های سیم هدایت کنید. برای این منظور، در سال اول نهال از ارتفاع ۶۰ سانتیمتري سربرداري می شود. به طوریکه دو جوانه جانبی و یک جوانه انتهایی روي نهال وجود داشته باشد. دو شاخه جانبی روي اولین سیم هدایت شده و شاخه انتهایی به سیم بالایی فرستاده می شود. در سال دوم، دو شاخه جانبی را از حدود یک چهارم طولشان و شاخه عمودی را از روی جوانه اول یا دوم هرس کنید.
در تابستان شاخه هاي عمودي که به طرف بالا رشد کرده و با محور عمودي به رقابت برخاسته اند و نیز شاخه هاي خارج از ردیف را حذف کنید. در سال بعد محور عمودی را به فاصله ۶۰ سانتی متر از محلی که سال قبل هرس شده، قطع کرده و یک دوم بازوها را نیز حذف کنید. در ساله اي بعد هرس ماند سال دوم صورت می گیرد. در این نوع هرس باید شاخه اي که زیاد قوي نباشد و زاویه بازتري با تنه داشته باشد ،باقی نگه دارید، در عوض باید شاخه هاي پایینی قوي تر از شاخه هاي بالایی باشند تا سنگینی و قوي بودن انتهاي تاج، رشد طبقه اول را محدود نسازد.

کوردون شکل۱۰٫ تربیت فرم یک شاخه (کوردون)، دوشاخه (U شکل) و چند شاخه (پالمت).

۲-۲ هرس باردهی هدف از هرس باردهی آن است که با تقویت اعضاي بارور و تضعیف اعضاي خیلی قوي و محدود ساختن اندامهايرویشی و تبدیل جوانه هاي چوبی به گل (در بعضی از درختان) و اعمالی از این قبیل باردهی درخت کنترل و اندامهاي بارور به سمت تولید محصول مرغوب هدایت شوند. هرس باردهی شامل خم کردن و برداشتن پوست شاخه، هرس برگ، گل، میوه و ریشه است.

۲-۲-۱ هرس شاخه در بین اعضاء مختلف یک گیاه، تعداد و نحوه رشد شاخه ها مهمترین عامل تعیین کننده در نحوه و اندازه مقاومت آن در مقابل فشارهاي ناشی از وزن میوه، باد، برف و یخبندان زمستانه به شمار می رود. بعلاوه نحوه قرار گرفتن شاخه ها و زاویه آنها با تنه و شاخه هاي اصلی تر، به میزان زیادي بر روي قدرت باروري گیاه و تحمل آن در برابر شرایط نامساعد جوي تاثیر می گذارد. به این دلایل، در هنگام هرس کردن شاخه هاي یک گیاه باید دقت زیادي بکار برد و همواره شکل و اندازه نهائی آن را در نظر گرفت. بطور کلی، شاخه هاي یک گیاه چوبی را می توان به دو گروه بارور و نابارور تقسیم نمود.
شاخه هاي نابارور عبارتند از: پاجوش ها، نرك ها و شاخه هاي معمولی بی بار (فاقد گل و میوه). شاخه هاي بارور عبارتند از:سیخک ها (داردها)، برندي و شاخه هاي معمولی بار دهنده (حاوي گل و میوه). هر دو گروه از رشد جوانه شاخه هاي معمولی نابارور به وجود می آیند. در برخی از گیاهان مانند انگور، این شاخه ها قبل از رشد داراي سرآغازه هاي گل هستند و پس از رشد گلشان باز می شود. در بعضی هم مانند هلو، درتابستان سال رشد، در جوانه هاي جانبی آنها سرآغازه هاي گل به وجود می آید که پس از زمستان گذرانی در بهار سال بعد تبدیل به گل و میوه می شوند.
در پیرایش شاخه هاي نابارور، اصل بر این است که تمام پاجوش ها و نرك ها را در طول فصل رشد، همچنانکه به تدریج پدیدار می شوند از ته قطع کنند. البته در شرایط استثنایی می توان این شاخه ها را نگاه داشت و پاجوش ها را به عنوان پایه پیوند و نرک ها را (بوسیله چند سال سر زنی و وادار ساختن به انشعاب و تولید جوانه گل) به عنوان شاخه بارور و یا شاخه حامل سیخک به کار گرفت. شاخه هاي معمولی نابارور را بر حسب موقعیت آنها می توان در دوره استراحت گیاه به دو صورت سر زنی یا حذف کامل هرس کرد که در ادامه راجع به آن صحبت خواهد شد.
در اینجا باید در نظر داشت که معمولا در بهار سال بعد از هرس، گیاه که مقداري از شاخه ها و در نتیجه تعدادي از جوانه هاي خود را از دست داده، نیروي ذخیره خود را صرف رشد جوانه هاي باقی مانده می کند و بدین ترتیب جوانه هایی که در شرایط معمولی ممکن بود رشد نکرده و به حالت راکد(خفته) یا جوانه نهفته بودند، تبدیل به شاخه می شوند و موجب تولید شاخساره زیاد و متراکم شدن شاخساره درخت می گردند. در چنین حالتی، باید تعدادي از این شاخه هاي جدید را در زمستان سال بعد به طور کامل حذف کرد و شمار باقیمانده را نیز سرزنی و کوتاه کرد تا از رشد سریع و بدون انشعاب و در نتیجه از ترکه اي شدن آنها جلوگیري کرده در ضمن براي رشد سال بعد تعداد کافی جوانه بر روي گیاه باقی بماند. هرس شاخه هاي بارور، بستگی به طول عمر آنها دارد.
به عنوان مثال، شاخه هاي بارور معمولی بیش از یکبار تولید گل و میوه نمی کنند، بنابراین باید در زمستان سالی که به بار نشسته اند پیراسته شوند. سیخک ها در گیاهان مختلف طول عمر هاي متفاوتی دارند. مثلا در زردآلو تا چهار سال، در سیب ده سال تا بیست سال، در گیلاس ده تا دوازده سال و گلابی حدود بیست سال عمر می کند و پس از آن خشک می شود. در این هنگام باید سیخک ها را از طریق قطع شاخه حاملشان هرس کرد و گیاه را وادار به تولید شاخه هاي جدیدي کرد که هر کدام پس از چند سال بصورت شاخه هاي حامل سیخک هاي جوان بارور در می آیند.
بنابراین بطور کلی می توان گفت هرس در گیاهان ممکن است به دو حالت سرزنی (Heading back) یا حذف کامل (Thinning out) شاخه ها انجام شود. سرزنی عبارت است از حذف قسمت انتهایی شاخه هاي اصلی یا تنه که سبب حذف اثر غالبیت انتهایی می شود و به دنبال آن جوانه هاي جانبی زیر محل برش فعال می شوند. در دراز مدت سرزنی باعث تولید گیاهی کوچکتر و متراکم نسبت به گیاه هرس نشده می شود. حذف کامل باعث بزرگتر شدن اندازه گیاه م یشود اما شاخه ها در مقایسه با گیاه هرس نشده بیشتر باز هستند. به هر حال سرزنی هرس سبکتري نسبت به حذف کامل است.

مقایسه هرس سرشاخه زنی و حذف کامل شکل۱۱٫ مقایسه دو روش هرس سرزنی و حذف کامل شاخه ها.

در هرس درختان میوه معمولاً ترکیبی از دو روش فوق استفاده می شود. در تربیت و هرس گیاهان باغی، سرزنی به عنوان عامل اولیه و اساسی در شکل دهی و ایجاد تاج لازم است، در حالی که انجام حذف کامل شاخه پس از ایجاد گیاه اهمیت دارد. در نهایت شاخه هاي خشک شده، بیمار، ضعیف و متداخل را بایستی حذف کامل کرد.

۲-۲-۱-۱ خم کردن شاخه خم کردن شاخه باعث محدود شدن رشد رویشی شاخه می شود و از خروج شیره پرورده شاخه تا حد زیاديجلوگیري می کند. به همین خاطر شاخه هایی که خم می شوند اگر نابارور هستند بارور می شوند و اگر بار میدهند، میزان محصول آنها بیشتر می شود. عمل خم کردن شاخه به وسیله بستن سنگ یا وزنه در انتهاي شاخهو یا بستن آن به وسیله طناب یا نخ به تنه صورت می گیرد.

خم کردن شاخه شکل ۱۲٫ خم کردن شاخه جهت بارور نمودن شاخه های نابارور.

۲-۲-۱-۲ برداشتن پوست شاخه (حلقه برداری) براي تقویت شاخه و درشت شدن میوه هاي آن می توانید نوار باریکی به عرض حداکثر ۵/۰ سانتیمتر به صورتحلقه از پوست شاخه حامل میوه را ببرید و جدا کنید .به منظور ترمیم سریع تر محل برش می توانید پوستبرداشته شده را به صورت واژگون در همان محل مجددا قرار دهید. عمق برش نباید از حد پوست تجاوز کند. در اثرعمل حلقه زنی، آوندهاي آبکش قطع شده و در نتیجه شیره پرورده نمی تواند از شاخه خارج شود و تماما بهمصرف میوه هاي همان شاخه می رسد.

هرس حلقه برداری شکل ۱۳٫ برداشتن پوست شاخه و جاگذاری مجدد آن بصورت واژگون.

۲-۲-۱-۳ زخم کردن شاخه زخم کردن پوست، هرسی است تابستانه که معمولا در بهار به منظور تبدیل شاخه نابارور به بارور،ت قویت شاخه هاي بارور ضعیف که گل می دهند، ولی قدرت نگهداري میوه هاي حاصله و گاهی اوقات حتی گلهاي خود را ندارند و بالاخره مبارزه با غرور درختان و وادار کردن آنها به باروري انجام می شود. در هر سه مورد، زخم کردن پوست باعث قطع رابطه قسمت هاي بالاي زخم با بقیه گیاه می شود و این قسمت ها مواد قندي خود را از دست نمی دهند و تقویت می شوند. ایجاد پاکوتاهی و تولید میوه در سال هاي اولیه ممکن است به وسیله قطعآوندهاي آبکشی انجام گیرد.

هرس حلقه برداری در انگور شکل۱۴ . هرس حلقه برداری در انگور.

زخم زدن، حالت ناقص برداشتن پوست شاخه است. معمولا زخم در بالا یا پایین جوانه ایجاد می شود. زخم ایجاد شده باعث قطع شدن آوندهاي آبکش می شود. اگر زخم در بالاي جوانه ایجاد شود، مانع رسیدن شیره پروردهکافی به آن شده و در نتیجه جوانه به چوب(شاخه) تبدیل می شود. اما اگر زخم را در پایین جوانه ایجاد کنید،شیره ي پرورده ي فراوانی به جوانه رسیده و آن را تبدیل به گل و میوه می سازد.

۲-۲-۱-۴ هرس برگ هرس برگ، هرسی است تابستانه که گاهی اوقات در مورد گیاهانی که رشد فوق العاده و شاخ و برگ متراکمدارند اعمال می شود و مانند سایر هرس هاي تابستانه اثر تضعیف کننده دارد. براي انجام این هرس، با استفادهاز وسایلی مانند چوب هاي بلند و یا با دست، قسمتی از برگ هاي درخت را حذف می کنند تا بدینوسیله نور بیشتري به قسمت هاي مرکزي تاج بتابد و میوه از کیفیت بهتري برخوردار شود و بخصوص در مورد گیاهانی مثل سیب میوه خوش رنگ تر گردد. در مناطقی که نور کم و رطوبت هوا زیاد باشد، براي خوش رنگتر و قوي شدنمیوه، می توانیم مقداري از برگها را به روش شیمیایی و یا فیزیکی هرس کنیم. چون برگ محل تبدیل شیره خامبه شیره پرورده است،ب اید دقت کنید که از هرس شدید خودداري شود.

هرس برگ شکل۱۵ . نمایی از هرس برگ.

۲-۲-۱-۵ هرس گل و میوه با توجه به اینکه سطح برگ و میزان فتوسنتز یک گیاه مقداري مشخص است، اگر تعداد گلها و میوه ها که محلجذب مواد فتوسنتزي (هیدراتهاي کربن) هستند به روشی کم شده و تعادل لازم براي تولید محصول مرغوبحاصل می شود. در عمل با انجام هرس گل و میوه (تنک کردن) با روش فیزیکی و یا با استفاده از مواد شیمیاییاین نتیجه بدست می آید. مواد مختلفی مانند NAA و سوین براي تنک شیمیایی بکار می روند. جهت ایجاد تعادل بین قدرت درخت و تعداد و مقدار میوه، هرس گل و میوه را انجام می دهند. اگر درخت ضعیف و مقدار میوه آن فراوان باشد، تعدادي از گل ها و میوه ها در ابتداي باز شدن گل ها و یا پس از تشکیل میوه بهروش هاي مختلف مکانیکی یا شیمیاي هرس می شود. این هرس علاوه بر بهبود کیفیت محصول در رفع تناوبباردهی(سال آوری) نیز موثر است.

۲-۲-۱-۶ هرس ریشه اگر میزان شاخ و برگ در اثر هرس یا حمله آفات و بیماری ها کم شود ولی حجم ریشه ثابت باقی بماند، در فصلرشد گیاه تولید شاخ و برگ فراوان می کند که این شاخه ها اغلب نرك هستند. برعکس اگر میزان ریشه از میزانشاخ و برگ کمتر شود، رشد رویشی گیاه محدود شده و گیاه زودتر به بار می نشیند. در این حالت عمر درختکوتاه خواهد شد. پس در موقع هرس ریشه باید دقت کنید که از هرگونه عدم تعادل بین ریشه و شاخ و برگ جلوگیري به عمل آید. جهت جوان کردن درخت مو از هرس ریشه استفاده می کنند همچنین اندازه و رشد درخت سیب را با هرس ریشه محدود می سازند .

هرس ریشه شکل۱۶ . نمایی از هرس ریشه.

روش های هرس کردن الف- مکانیکی

شکل۱۷٫ نمونه ای از ابزار آلات مورد نیاز جهت انجام هرس (محصولات وایزست تایوان).

ب- شیمیایی ۱- مواد شاخه زا بوترالین: با خشک کردن جوانه انتهایی، مشابه هرس سربرداري عمل می کند و چیرگی انتهایی را خنثی میکند و موجب پدیدار شدن شاخه فرعی می شود.

۲- مواد بازدارنده آلار: از رشد کلیه قسمت هاي شاخساره جلوگیري می کند.

۳- تنظیم کننده های اکسینی نفتالین استیک اسید (NAA): از رشد نرك ها و پاجوش ها جلوگیري می کند.