یونجه

چالش کشت در اراضی شور و راهکارهای کنترل آن

يونجه از مهمترين گياهان علوفه‌اي است كه از وسعت کشت و پراكندگي آن مي‌توان نتيجه گرفت كه اين گياه قابليت محصول دهي بالا را در دامنه وسيعي از نظر خاك و شرايط اقليمي دارا مي‌باشد و حتي در شرایط سخت آب و هوایی می‌تواند علوفه‌ای با کیفیت بالا تولید نماید. يونجه به دليل دارا بودن سيستم ريشه‌اي عميق و دوره رشد طولاني سبب از دست رفتن آب كمتري از خاك سطحي نسبت به گياهان يكساله مي‌شود و خطر بالا آمدن سفره آب زير زميني را كاهش مي‌دهد. اما با این وجود، کشت این محصول علوفه‌ای در مناطق با خاک و آب شور با محدودیت‌هایی روبرو است و عدم توجه به نیازهای این گیاه و تاثیراتی که شوری و شرایط خاک بر حیات آن دارد، موجب کاهش قابل توجه عملکرد در زراعت این محصول می‌شود. بنابراین به صورت خلاصه و کاربردی به چالش شوری در زراعت یونجه و راهکارهای کنترل آن خواهیم پرداخت.

مهمتریت خصوصیات تاثیرگذار خاک

pH : بيشترين ميزان دسترسي به عناصر غذايي براي بيشتر گياهان زراعي هنگامي كه pH خاك بين 6 تا 7 باشد، فراهم می‌شود. با اين وجود، براي زراعت يونجه pH‌های 6.3 تا 7.5 توصيه می‌شود، چون در اين محدوده فعاليت باكتري‌هاي تثبيت‌كننده نيتروژن بيشتر تحريك می‌شود. زراعت يونجه در pH های کمتر از از 6 توصيه نمی‌شود. افزون بر اين، كشت يونجه در خاك‌هاي با pH های بالاتر از 8 نيز به علت قليائي بودن اين خاك‌ها چالش آفرين خواهد بود. خاك‌هاي قليائي به طور عموم شور نيز هستند و زهكشي مناسبي ندارند.

EC: يونجه به شوري خاك به نسبت حساس است. هرچند توليد يونجه در خاك‌هاي شور امكانپذير است، ولي سطوح بالاي نمك ايجاد سميت كرده و دسترسي به آب را كاهش مي‌دهد. شوري خاك با اندازه‌گيري ميزان هدايت الكتريكي (EC) در عصاره خاك تعيين می‌شود. آستانه آسيب و زيان‌رساني شوري در يونجه حدود 2 ميلي‌موس بر سانتي‌متر است. در صورتي كه ميزان شوري خاك از اين ميزان بيشتر باشد، عملكرد يونجه به ازاي هر واحد افزايش هدايت الكتريكي (EC)، حدود 7.3 درصد كاهش خواهد يافت. البته تحمل یونجه به شوري در مراحل مختلف نموي آن متفاوت بوده و در مرحله جوانه‌زني بالاترين حساسيت را نسبت به شوري نشان می‌دهد و به تدریج از ميزان اين حساسيت كاسته می‌شود. در مجموع، اگر شوري خاك بالاتر از 5 ميلی موس بر سانتی‌متر باشد، بايد از كشت يونجه پرهیز نمود.

سديمي بودن خاك نيز از تنش‌هاي كاهش دهنده عملكرد يونجه است. خاك‌هايي كه بيش از 15 % ظرفيت تبادل كاتيوني آن را سديم (Na) اشغال كرده باشد، خاك‌هاي سديمي محسوب می‌شوند. در اين نوع خاک‌ها، سديم ظرفيت عناصر غذايي مختلفي مانند كلسيم، منيزيم و پتاسيم را اشغال كرده و با كاهش سطح دسترسي به اين عناصر، باعث كمبود آنها در خاک و به تبع آن در گیاه می‌شود. ميزان زياد سديم باعث پراكنش ذرات رس و هوموس و تخریب خاکدانه می شود. از آنجائيكه هوموس از ذرات رس سنگين‌تر است، به سطح خاك آمده و اين نوع خاک‌ها را به رنگ قهوه‌اي سوخته و براق در می‌آورد. براي كشت يونجه در چنين خاك‌هايي بايد نسبت به اصلاح آنها اقدام كرد.

راهکارهای اصلاحی:

مهم ترين روش براي اصلاح خاك‌هاي شور، انجام آبشوئي آنهاست. البته اين روش زمانبر بوده و مدت‌ها پيش از كشت يونجه بايد نسبت به انجام آنها اقدام نمود. انجام آبیاری سنگین با زهکشی مناسب، مازاد نمک های موجود در خاک را با خود حل نموده و از لایه‌های تحت نفوذ ریشه خارج می‌کند. البته این راهکار زمانی موثر است که خود آب آبیاری از کیفیت مطلوبی برخوردار بوده و شوری بالایی نداشته باشد.

برای اصلاح چنین خاک‌هایی باید از ترکیبات ضد شوری و اصلاح کننده‌های خاک استفاده نمود. کلسیم موجود در این ترکیبات با سدیم موجود در خاک جایگزین شده و آن را آزاد می‌کند. بنابراین سدیم مازاد که به دنبال جایگزینی کلسیم از سطح ذرات خاک آزاد شده است، باید از دسترس ریشه گیاه خارج شود تا باعث مسمویت سدیمی نشود. از این رو به دنبال مصرف ترکیبات ضد شوری و اصلاح کننده های خاک کلسیمی باید آبیاری سنگین انجام شود. همچنین بعد از کاربرد ترکیب ضد شوری توصیه می‌شود در آبیاری بعدی از کودهایی مثل سولفات پتاسیم پلنت‌فید نیز استفاده شود. زیرا پتاسیم برای جذب از طریق ریشه با کلسیم رقابت کرده و مانع جذب و بروز سمیت سدیمی می‌شود. همچنین گوگرد موجود در ترکیب سولفات پتاسیم نیز آزاد کننده سدیم از سطح ذرات خاک خواهد بود.

نکات کلیدی تغذیه:

توليدات گياهي در بسياري از اراضي خشك و نيمه خشك و به ويژه اراضي شور اغلب به دليل كمبود نيتروژن داراي محدوديت است. استفاده از كودهاي شيميايي ازته در اين اراضي باعث تشدید شوری شده که در این صورت مصرف اين كودها از نظر اقتصادي مقرون به صرفه نمی‌باشد. از طرفی در اراضی شور و لب شور، كارايي جذب نيتروژن توسط ريشه هاي‌يونجه كاهش مي‌يابد و براي دستيابي به بيشينه عملكرد مورد انتظار، ميزان نيتروژن مصرفي بايد 20 درصد بيشتر از اراضي غير شور باشد. بنابراین بهترین راهکار این است که به جای افزایش میزان نیتروژن مصرفی، درصدد افزایش کارایی جذب و تثبیت نیتروژن در زراعت یونجه برآییم.

از خصوصیات ویژه یونجه توان همزيستي آنها با ريزوبيوم‌هاي تثبيت كننده ازت هوا مي‌باشد. اين همزيستي علاوه‌بر تأمين ازت مورد نياز گياه، ازت خاك را نيز افزايش داده و زراعت بعدي مي‌تواند از آن استفاده نمايد، اما با افزايش مقدار ازت به صورت كود، تثبيت ازت به طريق همزيستي كاهش پيدا مي‌كند و به عبارت دیگر، ریشه‌ها تنبل می‌شوند. در نتیجه جذب و کارایی جذب نیتروژن به شدت کاهش پیدا می‌کند.

مولیبدن تاثیر زیادی بر جبران کمبود سایر عناصر مانند نیتروژن، فسفر و آهن دارد. این عنصر به عنوان کاتالیزور در پدیده تثبیت نیتروژن توسط باکتری‌های تثبیت کننده نیتروژن در لگوم ها (در محل گره‌ها) ایفای نقش می‌کند. بنابراین با محلول‌پاشی کودهای حاوی مولیبدن می‌توان علاوه بر کاهش مصرف کودهای ازته، میزان تثبیت و کارایی جذب نیتروژن را به شدت افزایش داد. همچنین مولیبدن کاتالیزور جذب روی و بور نیز می‌باشد و از آنجا که این دو عنصر محرک رشد هستند و افزایش جذب آنها، افزایش تقسیم سلولی، رشد رویشی بالا و تقویت گلدهی را به همراه دارد، مصرف ترکیبات کودی حاوی روی، بور و مولیبدن می تواند افزایش تعداد چین یونجه و در نتیجه افزایش عملکرد در هکتار را به همراه داشته باشد. البته این ترکیب کودی در مناطق با بیشبود بور باید با احتیاط و بر اساس درجه سمیت بور مصرف شود.